Tại Sao Chúng Ta Lại Có Mô Thức Hành Vi Như Đã Và Đang Diễn Ra?

Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao mình có những phản ứng, suy nghĩ, hoặc hành động một cách gần như “tự động”? Tại sao một số người luôn tích cực, tự tin và dễ dàng vượt qua khó khăn, trong khi người khác lại luôn cảm thấy tiêu cực, chùn bước? Tất cả những điều này đều có liên quan đến một thứ gọi là “mô thức hành vi” của chúng ta – hay nói cách khác, đó là cách chúng ta định hình niềm tin, suy nghĩ, và từ đó tác động đến hành động và kết quả trong cuộc sống.

1. Niềm Tin Bắt Đầu Từ Đâu?

Ngay từ nhỏ, chúng ta đã bắt đầu thu nhận các niềm tin từ gia đình, bạn bè, xã hội, và cả từ những trải nghiệm cá nhân. Khi một điều gì đó lặp đi lặp lại, não bộ bắt đầu ghi nhận và biến nó thành một “sự thật” trong tiềm thức. Chẳng hạn, nếu ai đó thường nghe rằng mình “không giỏi toán,” họ sẽ dần tin vào điều đó và tránh xa các hoạt động liên quan đến toán học.

Các nhà nghiên cứu gọi đây là cơ chế định hình (confirmation bias) – nghĩa là, chúng ta có xu hướng chú ý và ghi nhớ những điều phù hợp với niềm tin hiện tại của mình, và loại bỏ những điều trái ngược. Khi đã hình thành, niềm tin này sẽ ảnh hưởng mạnh mẽ đến suy nghĩ và hành vi.

Ví dụ:

Một đứa trẻ lớn lên trong một gia đình luôn động viên và ủng hộ, có thể sẽ hình thành niềm tin rằng “mình có thể làm được,” và ngược lại, đứa trẻ lớn lên với những lời chê trách thường sẽ dễ tự ti và ngại thử thách.

2. Từ Niềm Tin Đến Lối Suy Nghĩ và Cách Nhìn Nhận Cuộc Sống

Niềm tin của chúng ta giống như một cặp kính màu: nó ảnh hưởng đến cách ta nhìn nhận mọi thứ xung quanh. Một trong những nghiên cứu nổi tiếng về vấn đề này đến từ Carol Dweck, tác giả của lý thuyết “tư duy cố định” và “tư duy phát triển”. Người có tư duy cố định tin rằng khả năng của mình là không thể thay đổi, còn người có tư duy phát triển tin rằng họ có thể cải thiện nếu nỗ lực.

Ví dụ:

Nếu bạn tin rằng “mình không có năng khiếu ngoại ngữ,” thì khi gặp khó khăn trong việc học một ngôn ngữ mới, bạn sẽ dễ từ bỏ, vì trong tiềm thức, bạn nghĩ rằng điều đó vượt ngoài khả năng của mình. Ngược lại, nếu bạn tin rằng “học là một quá trình,” bạn sẽ kiên nhẫn hơn và tiếp tục học ngay cả khi gặp khó khăn.

3. Niềm Tin và Suy Nghĩ Quyết Định Hành Vi Như Thế Nào?

Một khi niềm tin và lối suy nghĩ đã hình thành, chúng sẽ điều hướng hành vi của bạn một cách mạnh mẽ. Một người tin rằng sức khỏe là quan trọng sẽ dễ dàng duy trì việc tập thể dục và ăn uống lành mạnh. Ngược lại, nếu ai đó không tin vào giá trị của việc rèn luyện sức khỏe, họ có thể dễ dàng bỏ qua việc tập luyện và duy trì thói quen không lành mạnh.

Theo Thuyết Tự Quyết (Self-Determination Theory) của Edward Deci và Richard Ryan, động lực bên trong của con người được tạo nên khi chúng ta cảm thấy mình có quyền tự quyết và khả năng kiểm soát hành động của mình. Điều này có nghĩa là, nếu niềm tin của bạn phù hợp với mục tiêu của bạn, bạn sẽ dễ dàng duy trì hành động hơn.

Ví dụ:

Khi bạn tin rằng mình có khả năng kiểm soát việc học, bạn sẽ dễ dàng dành thời gian cho việc học tập và tiến bộ hơn. Nhưng nếu bạn nghĩ rằng thành công phụ thuộc hoàn toàn vào “may mắn” thì bạn sẽ ít cố gắng hơn trong việc nỗ lực đạt mục tiêu.

4. Kết Quả: Những Hành Vi Lặp Đi Lặp Lại Tạo Ra Thói Quen

Khi hành động lặp đi lặp lại dựa trên niềm tin và suy nghĩ của mình, bạn sẽ thấy chúng dần trở thành thói quen – một dạng “chế độ tự động” của não bộ. Thói quen này sẽ tạo ra kết quả, và những kết quả này lại càng củng cố thêm niềm tin ban đầu của bạn. Điều này hình thành nên một vòng lặp tự củng cố.

Ví dụ:

Một người luôn tin vào sự chăm chỉ sẽ nỗ lực làm việc mỗi ngày. Khi họ đạt được thành công từ những nỗ lực đó, niềm tin rằng “chăm chỉ sẽ được đền đáp” lại càng trở nên mạnh mẽ. Điều này khiến họ tiếp tục duy trì thói quen tốt trong công việc, tạo ra nhiều thành tựu hơn nữa.

5. Làm Sao Để Thay Đổi Mô Thức Hành Vi?

Thay đổi mô thức hành vi không dễ dàng, vì não bộ của chúng ta rất “thích” sự ổn định. Tuy nhiên, có một số cách bạn có thể thử:

Nhận Diện Niềm Tin Hạn Chế: Bắt đầu bằng việc nhận diện những niềm tin tiêu cực hoặc giới hạn bạn đang có. Hỏi bản thân, “Niềm tin này có thật sự đúng không? Mình có bằng chứng nào để chứng minh nó không đúng không?”

Thử Thách Và Tái Định Hình Suy Nghĩ: Một khi bạn nhận diện được các niềm tin hạn chế, hãy thử thách chúng bằng cách thay thế chúng bằng những suy nghĩ tích cực và hỗ trợ.

Luyện Tập Các Hành Vi Mới: Não bộ có khả năng thích nghi, vì vậy việc tạo ra những thói quen mới sẽ giúp thay thế dần các hành vi cũ.

Kiên Nhẫn Và Kiên Trì: Mô thức hành vi không thể thay đổi trong ngày một ngày hai. Cần có thời gian và sự kiên trì để não bộ thích nghi với những thói quen và cách nghĩ mới.

Kết Luận

Mô thức hành vi của chúng ta là kết quả của quá trình dài hình thành niềm tin, suy nghĩ, và hành động lặp đi lặp lại. Hiểu được cách não bộ hoạt động trong việc định hình những “chế độ tự động” này có thể giúp chúng ta nhận diện và thay đổi các thói quen chưa tốt, xây dựng lối sống tích cực và hiệu quả hơn.